هوشمندسازی همه جانبه فرآیندهای قضایی، جزء محور‌های تحولی در دستگاه قضایی قرار دارد. این امر از آن جهت در زمره اولویت های اصلی دستگاه قضایی در دوره تحول قرار گرفته که سبب تسهیل و تسریع در دسترسی مردم به عدالت می شود.
اجرا و پیاده سازی پروژه های فناورانه برای تسریع و تسهیل دسترسی مردم به عدالت، از جمله مفاد مورد تاکید در سند تحول قضایی است که اخیراً از سوی ریاست قوه قضاییه ابلاغ شده است؛ همچنین در سند مزبور، مفادی گنجانده شده است که اجرای آنها مستلزم کاربرد برنامه های آنلاین و هوشمند است. قریب به ۵۰ درصد از تکالیف و راهکار‌های اجرایی که در سند تحول پیش‌بینی شده نیازمند ابزار‌های فناورانه است.
عملیاتی شدن پروژه های فناورانه و هوشمندسازی همه جانبه فرآیندهای قضایی، در دوره تحول در قوه قضائیه، شتاب زیادی گرفته است؛ به گونه‌ای که تقریبا هر هفته، یک پروژه جدید آنلاین برای تسهیل و تسریع در رسیدگی به امور قضایی مردم راه‌اندازی می شود.
در ذیل به برخی از دستاوردهای فناورانه دستگاه قضایی در دوره تحول که سبب تسهیل و تسریع در فرآیندها و امور قضایی مردم شده است، اشاره می شود:
احراز هویت برخط ؛ جدیدترین گام در راستای هوشمندسازی صددرصدی قوه قضائیه
افتتاح «زیرساخت احراز هویت برخط قوه قضائیه»، گامی دیگر در راستای هوشمندسازی صددرصدی قوه قضاییه می باشد. با افتتاح این سامانه، تمامی مراحل خدمات الکترونیکی قضایی، بصورت آنلاین و برخط صورت خواهد گرفت؛ به گونه‌ای که اگر تا پیش از این، مراجعان به دستگاه قضایی برای بهره‌گیری از خدمات الکترونیکی قضایی از جمله دریافت گواهی عدم سوء پیشنیه، باید یکبار جهت احراز هویت به دفاتر خدمات قضایی مراجعه می کردند، از این به بعد، با افتتاح «زیرساخت احراز هویت برخط قوه قضائیه» دیگر نیازی به آن یک مراجعه حضوری نیز وجود ندارد و تمامی مراحل الکترونیک قضایی مراجعان به صورت غیرحضوری صورت خواهد گرفت.
بنابراین در حال حاضر تمامی مراحل ارائه خدمات الکترونیکی قضایی به صورت آنلاین و هوشمند صورت می گیرد و مراجعه کنندگان به دستگاه قضایی حتی برای دریافت گواهی عدم سوء پیشنیه خود نیز نیازی به مراجعه حضوری برای احراز هویت ندارند. همچنین در آینده نزدیک، «زیرساخت احراز هویت برخط» در دادگاه‌های آنلاین نیز مورد استفاده قرار می گیرد.
مزایای «سامانه احراز هویت برخط قوه قضائیه»
«تسریع در فرایند احراز هویت»، «کاهش اشتباهات و خطاهای انسانی»، «افزایش دقت احراز هویت بر خط نسبت به حضوری»، «افزایش شفافیت فرایند احراز هویت»، «کاهش ریسک خطر ابتلا به کرونا در اثر مراجعه حضوری»، «حذف زمینه های فساد با ارائه خدمات غیرحضوری»، «کاهش زمان انتظار متقاضیان» و «صیانت از حریم شخصی مراجعین» از جمله مزایای زیرساخت احراز هویت برخط قوه قضائیه است.
برای بهره گیری از «زیرساخت احراز هویت برخط قوه قضاییه»، مراجعان می‌توانند از منزل یا محل کار خود وارد درگاه ملی قوه قضاییه به نشانی https://eadl.ir شوند و با ثبت شماره ملی و اطلاعات شناسنامه‌ای و کد ثنای خود، فرآیند احراز هویت برخط را در کمترین زمان انجام دهند.
کاربران به منظور بهره گیری از سامانه احراز هویت برخط قوه قضائیه، نیازمند کد ثنا هستند؛ همه ایرانیان در داخل و خارج از کشور، در هر مکانی با در دست داشتن شناسنامه، شماره سریال شناسنامه، کد ملی، تاریخ تولد و یک خط تلفن که لازم هم نیست حتما به نام خود فرد باشد، می‌توانند ظرف چند دقیقه در سامانه ثنای قوه قضائیه ثبت‌نام کنند.
ویژگی متمایزکننده سامانه احراز هویت برخط قوه قضائیه
زیرساخت احراز هویت برخط قوه قضائیه، دارای ویژگی‌هایی است که این سامانه را نسبت به سامانه های مشابه، متمایز می‌کند؛ از جمله آنکه در زیرساخت احراز هویت برخط قوه قضائیه، فرآیند احراز هویت به صورت لحظه ای صورت می گیرد و کاربر در همان لحظه ثبت اطلاعات خود با پاسخ سامانه مبنی بر تایید یا رد مواجه می‌شود حال آنکه در سایر سامانه های مشابه فرآیند پاسخ دهی به کاربر اندکی زمان می برد.
مکانیزم بررسی صحت و سقم اطلاعات در سامانه احراز هویت برخط قوه قضائیه
فرآیند بررسی صحت و سقم اطلاعات در سامانه احراز هویت برخط قوه قضائیه نیز به این ترتیب است که در احراز هویتی که به شکل غیرحضوری صورت می گیرد، تصویری که سامانه از ثبت احوال می گیرد، در اختیار کارگزار فناوری سامانه قرار می گیرد؛ سپس آن تصویر با عکس، فیلم و سلفی که توسط فرد ارسال می شود، توسط الگوریتم های پیشرفته هوش مصنوعی که از به روز‌ترین الگوریتم ها است تطبیق داده خواهد شد؛ در این روش ضریب خطا بسیار اندک است به شکلی که این زیرساخت حتی امکان تشخیص افراد دوقلو از یکدیگر را نیز دارد.
فرآیند ایجاد و تکمیل زیرساخت احراز هویت برخط قوه قضائیه از مرداد سال جاری با توجه به تاکیدات ریاست قوه قضائیه مبنی بر هوشمندسازی صددرصدی فرآیند های قضایی، آغاز شد و در همین راستا بالغ بر چهل جلسه کارشناسی در سطوح مختلف با حضور نخبگان و فعالان در شرکت‌های دانش بنیان برگزار گردید.
کارگزاران زیرساخت احراز هویت برخط قوه قضائیه
برای ایجاد و تکمیل زیرساخت احراز هویت برخط قوه قضائیه، از تمام شرکت های دانش بنیان که در این حوزه دارای سابقه بودند دعوت به همکاری شد و سرانجام با سه شرکت دانش بنیان به عنوان کارگزار پس از پذیرش «سند الزامات مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضائیه» از سوی آن ها شروع به کار شد؛ البته طبق گفته زارع پور رئیس مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضائیه در این زمینه انحصاری وجود ندارد و هر شرکت دانش بنیانی صرفا با پذیرش سند الزامات می تواند در فرآیند تکمیل سامانه احراز هویت برخط مشارکت نماید.
با توجه به مزایای سامانه احراز هویت برخط قوه قضائیه نسبت به سامانه های مشابه، قوه قضائیه و مرکز آمار و فناوری اطلاعات آن این آمادگی را دارد تا تجربیات و امکانات خود در زمینه احراز هویت برخط را در اختیار سایر دستگاه ها قرار دهد؛ برای نمونه با توجه به برگزاری آزمون های آنلاین در شرایط کرونایی استفاده از سامانه احراز هویت برخط بسیار مثمرثمر است.
سامانه «عدالت همراه»
یکی از جدیدترین پروژه فناورانه دستگاه قضا در راستای هوشمندسازی فرآیندهای قضایی و تسهیل و تسریع دسترسی مردم به عدالت، سامانه «عدالت همراه» نام دارد. سامانه ای که به مثابه یک واحد قضایی است و بر روی تلفن همراه هوشمند شهروندان نصب می شود.
آیین رونمایی از سامانه «عدالت همراه» در راستای هوشمندسازی قوه قضاییه، روز شنبه ۲۹ آذر با حضور عیسى زارع پور، رئیس مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضاییه برگزار شد.
شهروندان برای نصب سامانه «عدالت همراه» بر روی تلفن همراه هوشمند خود کافی است به «درگاه ملی قوه قضاییه» به آدرس https://eadl.ir مراجعه و سامانه «عدالت همراه» را دریافت کنند.
امکانات سامانه «عدالت همراه»
شهروندان با نصب سامانه «عدالت همراه» بر روی تلفن همراه هوشمند خود می توانند از منزل یا محل کار خود، بدون مراجعه به واحدهایی قضایی از خدمات و امکاناتی نظیر «اخذ نوبت از واحدهای قضایی»، «ثبت درخواست صدور گواهی عدم سوء پیشینه»، «اطلاعرسانی از آخرین وضعیت پرونده»، «مشاهده خلاصه وضعیت پرونده» ، «دسترسی به کلیه ابلاغیه های الکترونیک صادرشده» و .. بهره مند شوند.
البته علاوه بر خدمات و امکانات فوق‌الذکر، به تدریج کاربردهای بیشتری نیز به سامانه «عدالت همراه» افزوده خواهد شد تا انجام فرآیندهای قضایی بیشتری برای مردم به صورت غیرحضوری و هوشمند صورت پذیرد؛ امری که در صرفه‌جویی در وقت و هزینه شهروندان و افزایش رضایتمندی آنها بسیار مؤثر است.
درگاه ملی قوه قضائیه
در روز شنبه ۱۵ آذر نیز، در راستای فرآیند پرشتاب هوشمند سازی دستگاه قضا، طی نشستی با حضور عیسی زارع پور، رئیس مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضائیه، از «درگاه ملی قوه قضائیه» https://eadl.ir، رونمایی شد.
درگاه ملی قوه قضائیه، در راستای تسهیل و تسریع در دسترسی مردم به عدالت و همچنین شفاف کردن فرآیندهای قضایی، راه اندازی شده است و کارکردهای متنوعی برای این درگاه پیش‌بینی شده است؛ در واقع، تمام خدمات قضایی که به صورت الکترونیکی ارائه می شوند در «درگاه ملی قوه قضائیه» تجمیع شده اند.
حجم بالایی از اطلاعات و خدمات، داده و پیوند در موضوعات زیر در «درگاه ملی قوه قضاییه» ارائه می شود:
دسترسی به کارتابل یکپارچه قضایی با استفاده از کدکاربری سنا
راهنمایی دعاوی حقوقی و کیفری با قابلیت جستجو
افزونه های هوشمند همچون افزونه محاسبه هزینه دادرسی و غیره ..
سامانه ملی آرای قضایی برای تحلیل و نقد صاحب نظران و متخصصان
نشانی مراجع قضایی در سراسر کشور، شعب و نمایندگی های پزشکی قانونی، مراکز شوراهای حل اختلاف، دفاتر ثبت اسناد، دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و پایگاه های اطلاع رسانی واحدهای قضایی سراسر کشور به همراه سازمان های وابسته و مرتبط
سامانه ثبت‌نام الکترونیک قضایی، سامانه نوبت دهی قضایی، سامانه نوبت‌دهی دفاتر خدمات قضایی، سامانه ثبت درخواست گواهی عدم سوء پیشینه، سامانه آگهی الکترونیک، سامانه خودکاربری وکلا، دریافت اعتراض نسبت به عملکرد دادسرا
سامانه استعلام وضعیت ثبت‌نام شخص در سامانه ثنا، سامانه استعلام وضعیت کارشناس، سامانه استعلام وضعیت وکیل، سامانه استعلام مدرک قضایی، سامانه استعلام سابقه طرح دعوای مرتبط با چک
سامانه ثبت الکترونیکی صدور سند، سامانه شناسنامه ملی اشخاص حقوقی کشور، سامانه تصدیق اصالت اسناد و اوراق
درگاه درخواست الکترونیک در دیوان عدالت اداری، سامانه ساجد، سامانه ساعد (بانک آراء صحیح)
انتشار آرای قضایی قابل انتشار در راستای شفافیت
اما یکی از کارکردها و قابلیت‌های مهم «درگاه ملی قوه قضائیه» این است که اقدام به انتشار تمام آرای قضایی که قابلیت انتشار عمومى دارند، می کند. این مهم بارها مورد تاکید مقامات قضایی و نخبگان و پژوهشگران حوزه های مختلف علم حقوق قرار گرفته است و با تحقق آن، روند شفافیت آرای قضایی بیشتر شده و امکان دسترسی محصّلان علم حقوق به روند و فرآیند طی شده در پرونده‌های مختلف قضایی بیش از پیش میسر می شود.
تهیه فیلم آموزشی از چگونگی استفاده مردم از خدمات متنوع و مختلف قضایی و بارگذاری آن فیلم ها در درگاه ملی قوه قضائیه، از دیگر کارکردهای این سامانه است.
سامانه نوبت‌دهی هوشمند
یکی از خدمات ویژه ای که به منظور تسهیل و تسریع در انجام امور مردم در مراکز قضایی راه‌اندازی شده است، «سامانه نوبت دهی هوشمند» است؛ با وجود این سامانه که در دوران شیوع کرونا بسیار مثمرثمر بود، مردم می‌توانند بدون نیاز به مراجعه به مراکز قضایی، نوبت پیگیری امور قضایی مرتبط با خود را اخذ کنند.
سامانه نوبت دهی آنلاین علاوه بر کاهش اطاله دادرسی، موجب از بین رفتن صف‌های طولانی مراجعان به ویژه در حوزه‌های اجرای احکام شده است.
آنطور که زارع پور رئیس مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضاییه در پنجمین نشست اعضای شورای راهبری دادرسی الکترونیکی، گفته است در حال حاضر ماهانه ۲۵۰ هزار نوبت در محاکم و مراجع قضایی به صورت الکترونیک ارائه می شود که موجب کاهش قریب نیم میلیون مراجعه به مراجع قضایی و ساماندهی نیم میلیون مراجعات طرفین دعوا در این مراجع شده است.
دادگاه های آنلاین
یکی دیگر از سامانه ها و فرآیندهای هوشمند و الکترونیک که امور قضایی و حقوقی مردم را به سهولت رسانده است، برگزاری دادگاه های آنلاین است.
دادگاه های آنلاین که در زمره خدمات هوشمند و الکترونیک جدید دستگاه قضایی است برای صرفه‌جویی در وقت و هزینه و ایجاد تسهیل و تسریع در امور قضایی مردم بسیار مثمرثمر بوده است. با برگزاری دادگاه های آنلاین، اعزام و انتقال متهمان و رفت و آمد اصحاب دعوا به مراجع قضایی به طرز چشمگیری کاهش یافته است.
خاستگاه قانونی استفاده از ویدئوکنفرانس در برگزاری جلسات دادگاه به مواد ۱۷۵، ۳۵۵ و ۶۵۹ قانون آیین دادرسی کیفری و همچنین ماده ۲۵ آیین‌نامه استفاده از سامانه های مخابراتی و رایانه ای بازمی گردد. برگزاری دادگاه‌های الکترونیک با توجه به زیرساخت فراهم شده توسط قوه قضائیه و مرکز آمار و فناوری اطلاعات آن، در دوران کرونا رونق گرفت و موجبات سهولت کار اصحاب دعوا را فراهم آورد.
«طی ۷ ماه گذشته در برگزاری آنلاین جلسات رسیدگی به پرونده‌های قضایی، ۲۰ هزار جلسه تحقیق از زندان انجام شده و ۲۵ هزار پرونده نیز بهصورت آنلاین مورد رسیدگی قرار گرفته که ۲۰ مورد آن از خارج کشور بوده است»؛ این گزارشی بود که رئیس مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضاییه به عنوان دبیر شورای راهبری دادرسی الکترونیکی در پنجمین نشست اعضای این شورا ارائه کرد.
به طور کلی، طرح برگزاری دادگاه های آنلاین پس از ۵۰ جلسه کارشناسی و در راستی یکپارچه سازی شیوه دادرسی عملیاتی شده است و از فروردین ماه امسال ۲۲ هزار جلسه با این روش انجام شده است و طبق گفته دکتر زارع پور پیش‌بینی شده تا پایان سال تعداد اتاق‌های دادرسی الکترونیک به ۳ هزار اتاق در شعب منتخب در سراسر کشور برسد.
روز سه‌شنبه ۲۷ آبان، در جریان پنجمین نشست اعضای شورای راهبری دادرسی الکترونیکی، با حضور آیت الله رئیسی ریاست قوه قضائیه، بهره برادری از هزار و ۴۰۰ اتاق دادرسی الکترونیک در سراسر کشور انجام شد. رئیس قوه قضائیه در این مراسم، استفاده از فناوری اطلاعات برای حرکت به سوی قوه قضائیه هوشمند را ضروری دانست و از راه اندازی هزار و ۴۰۰ اتاق دادرسی الکترونیک به عنوان گامی بزرگ و قابل تقدیر یاد کرد که تسهیل دسترسی مردم به عدالت و افزایش رضایتمندی عمومی از دستگاه قضایی را در پی خواهد داشت.
استعلامات الکترونیکی
«توسعه استعلامات الکترونیکی»؛ از دیگر خدمات هوشمند ارائه شده توسط قوه قضائیه به مردم است؛ در این سامانه ها، ۲۰۰ نوع استعلام که عمدتا در جریان رسیدگی به یک پرونده از دستگاه های اجرایی صورت می گیرد شناسایی و احصاء شده است. «سرویس استعلام شماره حساب به شکل آنلاین» و «استعلام مانده، موجودی و مسدودی حساب به شکل آنلاین» از نمونه های سامانه های استعلامات الکترونیکی و هوشمند است.
زارع پور رئیس مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضائیه در جریان جلسه شورای عالی قوه قضائیه در روز دوشنبه ۲۷ مرداد با اشاره به دستور رئیس دستگاه قضا برای ساماندهی استعلامات از وضعیت حساب های بانکی افراد در جریان دادرسی که باعث دشواری هایی برای مردم شده بود، اظهار داشت: طبق توافق صورت گرفته با بانک مرکزی برای حل این مشکل، امکان استعلام از طریق کد ملی افراد برای اطلاع از فهرست بانک هایی که در آن ها حساب دارند، از میان ۳۵ بانک و مؤسسه اعتباری کشور فراهم شده است و به زودی امکان استعلام برخط وضعیت حساب ها نیز برای محاکم فراهم خواهد شد تا مردم برای استعلام ها مجبور به مراجعه حضوری به بانک ها نباشند.
بنا به گفته رئیس مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضائیه ، در ۸ ماه گذشته بیش از ۳۰ نوع استعلام الکترونیکی از دستگاه قضایی صورت گرفته که بر مبنای ۱۰ نوع مکاتبه الکترونیک بوده است و تا پایان سال بیش از ۱۰ نوع دیگر استعلامات به این سامانه اضافه می شود.
همچنین تاکنون در مرحله تحقیق و بررسی الکترونیکی پیرامون پرونده های قضایی نیز بیش از نیم میلیون استعلام الکترونیکی از دستگاه های اجرایی انجام شده و بیش از یک میلیون مکاتبه الکترونیکی صورت گرفته است.
در مجموع، مطابق آمار مرکز فناوری قوه قضائیه، تاکنون بیش از ۵۰۰ هزار استعلام الکترونیک از قوه قضائیه انجام شده است که این فرآیند الکترونیکی موجب شده بیش از ۲ میلیون مراجعه به مراجع قضایی کاهش یابد.
تبادل الکترونیکی لوایح
«سامانه خودکاربری وکلا» یکی از سامانه های هوشمند جدید در دستگاه قضایی است که براساس آن وکلا بدون نیاز به مراجعه به مراکز قضایی می توانند از منزل و محل کارشان تمام کار‌های خود را از ارسال شکوائیه، تنظیم دادخواست، ارسال لایحه، ثبت قرارداد‌ها تا حتی تمدید پروانه با کارتابل ویژه‌ای که برایشان پیش بینی شده انجام دهند.
همچنین سامانه های «خودکاربری کارشناسان رسمی» و «خودکاربری نمایندگان حقوقی دستگاه ها» در مراجع قضایی راه اندازی شده است؛ سامانه هایی که بواسطه آنها، ارجاع به کارشناس رسمی و گرفتن نظریه کارشناس از طریق سیستم هوشمند انجام می شود و همچنین نمایندگان حقوقی دستگاه ها نیز بدون نیاز به مراجعه به مراکز قضایی یا حتی دفاتر خدمات الکترونیکی قضایی، بعد از ثبت‌نام در سامانه ثنا و دریافت کد ثنا می‌توانند تمام کار‌های خود را از راه دور انجام دهند.
طبق گفته زارع پور رئیس مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضائیه، از زمان فعال شدن سامانه تبادل الکترونیکی لوایح، بیش از ۱۲۰ هزار لایحه توسط وکلا از طریق سامانه ارسال شده و بیش از ۳۰۰ هزار نظریه کارشناسی نیز به صورت سیستمی به دستگاه قضایی ارسال شده است.
سامانه ثبت قرارداد‌های الکترونیکی وکالت
در اردیبهشت ماه سال جاری، سامانه «ثبت قرارداد‌های الکترونیکی وکالت»، توسط مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضائیه، راه اندازی شد؛ تا آخر مهرماه سال جاری یعنی طی ۶ ماه، بالغ بر ۸ هزار قرارداد در سامانه مزبور ثبت شد و هزار و ۵۰۰ مورد آن نهایی و از سوی طرفین امضاء شد.
طبق اعلام مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضاییه، روزانه بالغ بر هزار قرارداد در سامانه «ثبت قرارداد‌های الکترونیکی وکالت»، ثبت می شود.
«سامانه هوشمند ثبت و پیگیری اعاده دادرسی از دیوان عالی کشور»، «سامانه نظرسنجی از مردم»، «سامانه صدور گواهی عدم سوءپیشینه»، «توسعه مراقبت های الکترونیک»، «سامانه سجل کیفری» و «ابلاغ‌های الکترونیکی» از دیگر سامانه های هوشمند و الکترونیکی هستند که طی مدت اخیر در دوره تحول در دستگاه قضایی راه اندازی شده اند.
